فراموشی تاب‌آوری در میان انبوه چالش‌های اجتماعی

جوامع انسانی از ابتدای تشکیل، همواره با چالش‌های طبیعی و غیرطبیعی فراوانی رو‌به‌رو بوده‌اند. جهان در سال‌های اخیر به خصوص با شیوع ویروس کووید ۱۹ با چالش‌های جدی اجتماعی دست و پنجه نرم می‌کند. کشور ما نیز با سابقه‌ای طولانی در مقابله با چالش‌های انسانی و غیرانسانی از این قاعده مستثنی نیست. در این شرایط تاب‌آوری اجتماعی و چالش‌های پیش روی جامعه ایران برای حفظ و تقویت تاب‌آوری موضوع مهمی است که قابل چشم‌پوشی نیست. معصومه کمال‌الدینی دکترای جامعه شناسی و پژوهشگر اجتماعی در این باره صحبت می‌کند.

به گزارش روابط‌عمومی جامعه ممیزی و بازرسی ایران، کمال‌الدینی با اشاره به مفهوم اصلی و ریشه کلمه تاب‌آوری خاطرنشان کرد: معنای اولیه واژه تاب‌آوری «ظرفیت تطابق و انعطاف‌پذیری، سازگاری و مقاومت یک سازه در هنگام مواجهه با یک فشار، تنش و بحران بود»؛ اما بعد از گذار این واژه از علوم فیزیکی و مهندسی و ورود آن به ادبیات علوم روانشناسی و علوم اجتماعی، مفهوم تاب‌آوری افراد و گروه‌ها و اجتماعات به عنوان سازه‌های روانی و اجتماعی نیز شامل این تعریف شدند و شاخه‌هایی از جمله تاب‌آوری اجتماعی به آن اضافه شد.

مفهوم تاب‌آوری و وابستگی آن به توده افراد

وی به جامعیت مفهوم تاب‌آوری و وابستگی آن به توده افراد اشاره کرد و افزود: اصطلاح «تاب‌آوری اجتماعی» اولین بارتوسط «ویلیام نیل آدگر» استاد جغرافیای انسانی دانشگاه اکستر انگلستان مطرح شد. او تاب‌آوری اجتماعی را به عنوان توانایی گروه‌ها و یا جوامع و نهادها برای مقابله با تنش و اختلالات بیرونی در مواجهه با تغییرات اجتماعی، سیاسی و زیست‌محیطی تعریف می‌کند. تاب‌آوری اجتماعی نه بر فرد که بر توانایی گروه‌ها یا جوامع برای مقابله با فشارها و آشفتگی‌های بیرونی در مواجهه با بحران‌ها و تغییرات اجتماعی و اقلیمی تاکید دارد و گرچه توصیف تاب‌آوری در روانشناسی با جامعه‌شناسی متفاوت از یکدیگر بکار برده می‌شود؛ اما هر دو در یک جنبه که توانایی ایستادن و واکنش مثبت به فشار یا تغییر است، مشترک هستند. «بک من» یکی از محققین حوزه تاب‌آوری نیز در سال ۲۰۰۶  مفهوم بازگشت و بهبودی افراد یا جوامع پس از یک بحران را به این تعریف اضافه کرد. او تاکید دارد تاب‌آوری اجتماعی به ظرفیت خانواده و جامعه برای بازگشت و بهبودی پس از فاجعه و ظرفیت آنها برای ساماندهی و توانایی برای انطباق و ایجاد ظرفیت مقابله با شوک‌های آینده تمرکز دارد.

تاثیر ویژگی‌های ذاتی یک اجتماع بر میزان تاب‌آوری آن

وی با تاکید بر تاثیر ویژگی‌های ذاتی یک اجتماع بر میزان تاب‌آوری آن گفت: ما باید درتعریف تاب‌آوری اجتماعی به این موضوع دقت کنیم که تاب‌آوری اجتماعی یک مشخصه و ویژگی مستمر و اجتناب‌ناپذیر اجتماعات است و بر مفهوم سرمایه اجتماعی، مشارکت اجتماعی و ساختارهای اجتماعی و… تاکید دارد و براساس پذیرش این ویژگی است که اجتماعات می‌توانند با مشکلات و سختی‌ها سازگاری پیدا کنند و یا برعکس درمانده و دچار اختلال در روند و نظم اجتماعی شوند.

ویژگی‌های یک جامعه تاب‌آور

کمال‌الدینی درباره ویژگی‌های یک جامعه تاب‌آور خاطرنشان کرد: اجتماع تاب‌آور جامعه‌ای است که توانایی تحمل شوک‌ها و ضربه‌های وارد شده و ظرفیت بازگشت به حالت عادی در زمان و پس از بحران و امکان و فرصت برای تغییر و سازگاری را دارا باشد. برعکس در جامعه ناتاب‌آور، مفاهیمی مانند شکنندگی، حساسیت، ناتوانی در تغییر، آسیب‌پذیری، ضعف در انعطاف‌پذیری، عدم مقاومت، انحطاط، شکست و انفعال بسیار به چشم می‌خورد. ویلیام نیل ادگر استاد جغرافیای انسانی در سال (۲۰۰۰) عنوان کرد در جوامعی که تنوع منابع وجود دارد انعطاف‌پذیرتر و لاجرم تاب‌آورتر هستند. سوزان کاتر استاد گروه تحقیقات جغرافیا و آسیب‌پذیری دانشگاه کالیفرنیا نیز در سال (۲۰۰۸) معتقد بود در جوامعی که توزیع ثروت، سیستم‌های حمایتی بیمه، دسترسی بیشتر و برابر به منابع مالی، شبکه‌های اجتماعی و مشارکت اجتماعی و درک خطر بالاتری دارند، دارای تاب‌آوری بیشتری خواهند بود.

استفاده از تمام ظرفیت اعضای جامعه در جامعه تاب‌آور

این جامعه‌شناس ادامه داد: در واقع جامعه تاب‌آور جامعه‌ای است که پس از آموزش و یادگیری تاب‌آوری بتواند عملکرد مثبتی در حین تنش از خود نشان دهد و در عین حال با بعضی ویژگی‌های بحران سازگاری موفق داشته باشد. از سوی دیگر جامعه تاب‌آور ظرفیت اجتماعی بالقوه و بالفعل برای بازسازی روانی و اجتماعی بالایی دارد، در جوامع تاب‌آور شبکه‌های محلی، شبکه‌های خویشاوندی و همسایگی و اجتماعات محلی بسیار قوی و منسجم و فعالانه عمل می‌کنند و برای بهبودی محله و اعضای جامعه و گروه‌های محلی تلاش آگاهانه و مشارکت فعالانه‌ای دارند. در واقع باید بر این موضوع تاکید کرد که در جوامع تاب‌آور ویژگی‌های آسیب‌پذیری تبدیل به ظرفیت مقابله و سازگاری شده‌اند و سعی می‌شود از تمام ظرفیت اعضای جامعه فارغ از جنسیت، قومیت و نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی برای بهبودی و انعطاف‌پذیری جامعه استفاده شود.

نقش غیرقابل انکار آگاهی عمومی بر تاب‌آوری اجتماعی

وی با اشاره به نقش غیرقابل انکار آگاهی عمومی بر تاب‌آوری اجتماعی افزود: آموزش و ارتقاء آگاهی‌های عمومی مردم باعث افزایش و یادگیری تاب‌آوری است و آگاهی عمومی خود یکی از شاخص‌های تاب‌آوری جوامع است؛ چرا که تاب‌آوری آموختنی است و جوامع می‌توانند برای رسیدن به این ویژگی آگاهی‌های خود را اصلاح و به روزرسانی کنند. از سوی دیگر آگاهی‌های اجتماعی و آموزش یکی از ویژگی‌های سرمایه اجتماعی در جوامع است که ارتباط مستقیم با تاب‌آوری اجتماعی دارد. منظور از آگاهی توجه به دو چیز است. مورد اول آگاهی‌های تخصصی مواجهه با شرایط بحرانی و توانمند ساختن شهروندان از طریق آگاهی و آموزش و مورد دوم آگاهی جامعه از وجود نهادهای مرتبط بامدیریت بحران و عملکرد مسئولان اموراجتماعی و شهری در وضعیت بحرانی و چگونگی مشارکت اجتماعی و فعالیت هدف دار و تاثیرگذار در جامعه خود است.

خانواده از مهم‌ترین عوامل افزایش تاب‌آوری فردی و اجتماعی

این پژوهشگر اجتماعی با تاکید بر نقش غیرقابل انکار خانواده به عنوان هسته اصلی جامعه گفت: خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعی مهم و یک عامل حمایتی و محافظتی در ایجاد پیوندهای خویشاوندی و خانوادگی، یکی از مهم‌ترین عوامل افزایش تاب‌آوری فردی و اجتماعی است. خصوصا در گروه‌های اجتماعی زنان، کودکان و سالمندان، خانواده و حمایت‌های آنها بسیار مهم است. مک کویین متخصص حوزه تاب‌آوری اجتماعی در سال (۲۰۰۵) عنوان کرد که معتقد است خانواده با ایجاد یک محیط پایدار و حمایتی، ثبات، هماهنگی و رشد اعضای خانواده را فراهم می‌کند و رفتارهای اجتماعی مقاوم در برابر تأثیرات منفی بحران یا استرس را تقویت می‌کند، اما در مقابل، یک محیط خانوادگی با عملکرد نامناسب منجر به پریشانی، افسردگی یا اضطراب و ناتوانی عمومی در کنار آمدن با ضربه یا چالش‌های دیگر می‌شود. بطور مثال ما در زلزله بم بعد از مطالعه گروه اجتماعی زنان پس از ۱۴ سال از زلزله، به این یافته رسیدیم که زنان برخوردار از حمایت خانوادگی و خویشاوندی بیشتر در برابر بحران‌های روانی ـ اجتماعی زلزله سازگاری و تاب‌آوری نشان داده‌اند و کمتر دچار افسردگی و گرایش به انتخاب‌های غیرمنطقی شده‌اند .

به گفته وی، خانواده به عنوان یک عامل موثر بر شخصیت فرزندان نقش مهمی در تاب‌آوری آنها در پیشگیری مصرف سیگار و مواد مخدر و در بهبودی و ترک اعتیاد دارد؛ چرا که یکی از تاثیرات کارکرد سالم خانواده این است که فرصت‌هایی برای اعضای خود ایجاد می‌کند تا توانایی و قابلیت‌های خود را بشناسند و باعث افزایش خود شکوفایی و تاب‌آوری آن‌ها می‌شود.

همکاری ثمربخش میان سازمان‌های مردم نهاد و دولت اصل مهم در تقویت تاب‌آوری

کمال‌الدینی همکاری ثمربخش میان سازمان‌های مردم‌نهاد و دولت را اصل مهمی در تقویت تاب‌آوری خواند و گفت: فرض اولیه ما این است که با هدف افزایش تاب‌آوری اجتماعی در شرایط بحرانی، سازمان‌های دولتی و مردم‌نهاد در کنار اعضای جامعه تشکیل دهنده جامعه مقاوم و تاب‌آور در بحران خواهند بود؛ چرا که توانایی و کارکرد و همکاری آنها با یکدیگر می‌تواند بر عملکرد سازگار و مقاوم جامعه در برابر بحران‌ها تأثیرگذار باشد. بطور مثال سازمان‌های دولتی با اجرای طرح‌های توسعه اقتصادی وکارآفرینی جوامع در معرض خطر و یا آموزش عمومی از طریق مدارس و رسانه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد و ارائه راهکارهای اجتماع‌محور می‌توانند در افزایش تاب‌آوری اجتماعی موثر باشند. سازمان‌های محلی می‌توانند با مشارکت مردم بومی یک جامعه در شناسایی ظرفیت و منابع خود (مهارت‌ها، تخصص، اقتصاد) و رفع نقاط ضعف شناسایی شده در این مناطق در افزایش تاب‌آوری و کاهش آسیب‌پذیری اجتماعی تاثیرگذار باشند؛ چرا که شهروندان در ایجاد و اجرای چشم‌انداز و اهداف جامعه، نقش اصلی را ایفا می‌کنند.

About Author